Polaznici Zeničke škole stripa 1997. godine. Autor fotografije: Adnadin Jašarević, koristi se uz dozvolu via Balkan Diskurs.

Ovaj članak autora Adina Kadrića prvobitno je objavljen na platformi Balkan Diskurs 12. septembra 2025. godine. Globalni glasovi objavljuju uređenu verziju u skladu sa sporazumom o deljenju sadržaja sa Centrom za postkonfliktna istraživanja.

Napomena urednika: Zenica Bluz. Kada je reč o umetnosti, ovaj grad se retko pominje, što čini značaj ove inicijative, započete tokom rata između 1992. i 1995. godine i koja traje i danas, još izuzetnijim.

Već više od 30 godina Zenička škola stripa nije samo škola crtanja, već simbol istrajnosti, kulturnog otpora i trajne posvećenosti umetnosti. Prvenstveno osmišljena kao beg od represije tokom rata u Bosni i Hercegovini u periodu od 1992. do 1995. godine, a kasnije i prostor za kreativno izražavanje, škola je obučila oko 200 mladih umetnika. Sedamdesetak njih postali su istaknuti mladi autori, čija su dela ostavila trag kako na domaćoj, tako i na regionalnoj sceni.

Među onima koji su se najviše istakli van granica Bosne i Hercegovine jesu Kenan Halilović, Biljana Šafaražik i Zdravko Cvjetković. Iako je škola već godinama sinonim za kvalitet i kreativnost na domaćoj strip sceni, međunarodno priznanje koje su ovi umetnici stekli potvrđuje da Zenica i dalje čvrsto drži svoje mesto u ovom obliku vizuelnog izraza.

Prisećajući se početaka, Adnadin Jašarević, osnivač škole i direktor Muzeja grada Zenice, kaže da je osnovni cilj bio da deci pruži kreativan beg od surove ratne stvarnosti. U takvim okolnostima, stripovi su bili poput Alisine zemlje čuda. Pružali su utočište od gladi, straha i granatiranja. Godišnje kroz školu prođe u proseku desetak polaznika, koji uče kako da svoje misli, strahove i nade pretoče u dinamične sekvence kadrova i oblačiće govora.

Nova imena poput Filipa Andronika, Milorada Vicanovića, Senada Mavrića i Enisa Čišića predstavljaju savremeni talas autora stripova iz BiH. Oni aktivno sarađuju sa uglednim izdavačima iz SAD i Evrope i predstavljaju dokaz da, uprkos nedovoljno razvijenom infrastrukturi, Bosna i Hercegovina ima stvaraoce koji stoje rame uz rame sa najboljim svetskim autorima.

Ovo je prva škola stripa u istoriji Bosne i Hercegovine. Autor fotografije: Adnadin Jašarević, koristi se uz dozvolu via Balkan Diskurs.

Publikacije poput “Horostop,” “ZE strip,” “EKO strip” i “SUV – Stope u vremenu”, koje su nastale u Zeničkoj školi stripa, pokazuju kontinuitet i posvećenost kulturi stripa. Objašnjavajući da polaznici sami biraju teme kojima se bave, u skladu sa sopstvenim interesovanjima, Jašarević je istakao da „nikada nije prestao da radi” na tome da strip ostane sredstvo izražavanja i kreativnog oslobađanja.

Govoreći o uticaju tehnologije na industriju stripa, Jašarević objašnjava da su stripovi nekada bili dostupni širokim narodnim masama, dok danas postaje sve ekskluzivniji proizvod sa integralnim izdanjima i albumima namenjenih maloj, ali vernoj publici. Iako ideja o stripu kao oslobađajućem mediju ostaje ista, razvoj tehnologije doneo je zaokret u savremenoj produkciji stripova.

Autor i bivši polaznik škole, Zdravko Cvjetković, govoreći o uticaju tehnologije, naglašava da su pametni tableti mnogim umetnicima olakšali i ubrzali proces crtanje bez narušavanja kvaliteta njihovog rada. Ipak, upozorava da alati zasnovani na veštačkoj inteligenciji, poput onih koji generišu tekst i slike, otvaraju ozbiljna etička i estetska pitanja.

On veruje da masovna dostupnost alata koji u sekundi proizvode slike ili priče preti da banalizuje umetnost i zamagli granicu između kreativnosti i automatizacije: „Ako svi postanemo umetnici samo zato što imamo alat u džepu, onda zapravo niko nije umetnik”.

Prema mišljenju Cvjetkovića, mnogo toga u vezi sa stripovima drastično se razlikuje u odnosu na period pre rata. „Strip nije više toliko dostupan široj publici, posebno deci. Preskup je i retko se može naći na trafikama”, pojasnio je on.

Rast bosanskohercegovačke strip-scene

Ističući da deca radije biraju ekrane nego štampane medije poput stripova ili knjiga, Cvjetković kaže da izdavači iz tog razloga ciljaju na starije generacije koje su odrasle uz strip.

Jedan od pozitivnih rezultata jeste sve veći broj festivala stripa u regionu, koji podstiču kulturu čitanja i crtanja. „Radionice i takmičenja za decu gotovo su obavezan deo svakog ozbiljnog festivala, a to je od ključnog značaja u nedostatku škola stripa poput one u Zenici”, naglasio je Cvjetković.

Autor ilustracija: Zdravko Cvjetković. Fotografija preuzeta sa stranice Zenička Škola Stripa na Fejsbuku, koristi se uz dozvolu via Balkan Diskurs.

Kultura stripa u Bosni i Hercegovini opstaje uprkos skromnim uslovima, gotovo bez institucionalne podrške, ozbiljnih izdavača i specijalizovanih festivala. Ipak, zahvaljujući entuzijazmu pojedinaca, scena ne nestaje, već tiho, ali uporno raste.

Autori poput Berina Tuzlića i Enisa Čišića već godinama predstavljaju BiH na regionalnoj i međunarodnoj sceni stripa. Tuzlić, poznat po eksperimentalnom pristupu i multimedijalnim projektima, kombinuje strip sa muzikom i animacijom. Čišić, koji se oprobao i u Marvelovoj produkciji, predstavlja savremeniji, tehnički precizniji način izražavanja. Njihova dela pokazuju da BiH ima talente sposobne da pariraju najboljima u svetu.

Ismet Erdić zauzima posebno mesto na sceni stripa u BiH zahvaljujući retkoj kombinaciji istorijskog pripovedanja i vizuelne naracije u stripovima o Kulinu banu i srednjevekovnoj Bosni. Njegov rad ima obrazovnu vrednost i često se koristi u učionicama, što ga svrstava među retke autore čiji stripovi dopiru do šire publike.

Uprkos lošim uslovima distribucije, publiciteta i marketinga, kultura stripa u BiH opstaje kao niša koju neguju entuzijasti. Društvene mreže, veb-stripovi i regionalna saradnja sa autorima iz Srbije, Hrvatske i Slovenije trenutno predstavljaju ključ opstanka. Iako relativno mala, bosanskohercegovačka scena stripa ima autentičan izraz i ogroman potencijal koji čeka neko bolje vreme.