Prikaz pogubljenja Matije Gupca 15. februara 1573. godine ispred crkve Svetog Marka u Zagrebu, autora Otona Ivekovića. Fotografija u javnom vlasništvu Vikipedije.

Pre tačno 450 godina završena je velika hrvatsko-slovenska seljačka buna. Vođa ustanka Matija Gubec pogubljen je 15. februara 1573. na glavnom trgu u Zagrebu, glavnom gradu Kraljevine Hrvatske, koja je tada bila u sastavu Habzburškog carstva.

Glavni cilj ovog ustanka bila je jednakost među ljudskim bićima kroz ukidanje feudalizma i okončanje institucionalizovane korupcije, uključujući nerazumno oporezivanje i zlostavljanje žena. Ne želeći više da trpi ugnjetavanje od strane lokalnih velikaša, uključujući i okrutnog barona Franju Tahija, seosko stanovništvo područja Hrvatskog zagorja i delova Slovenije formiralo je bratstvo koje je organizovalo oružani otpor. Takođe su bezuspešno pokušali da dopru do cara da traže zaštitu od njegovih potčinjenih. Pobunjenici su tražili da se ukine kmetstvo i da im se dodeli status granične milicije, jer su ipak služili kao prva linija odbrane od širenja Osmanlija.

Bratstvo je podiglo zastavu sa crvenim petlom, a u nedostatku sredstava za brzu koordinaciju, prethodno je pristalo da napadne pri prvom snegu. Posle nekoliko početnih uspeha protiv iznenađenog plemstva, za samo 12 dana njihova slabo naoružana dobrovoljačka vojska je razbijena u bici kod Stubice. Usledile su krvave odmazde, slične pokolju posle drugih seljačkih ustanaka tokom srednjeg veka i ranog novog veka.

Uprkos činjenici da je pobuna bila kratkog veka, ona je bila i još uvek je važan deo istorije regiona, negovana baština. Jugoslovensko-hrvatski istorijski dramski film „Seljačka buna” pruža odličan umetnički prikaz ovih događaja. U režiji Vatroslava Mimice, film predstavlja zvezdanu glumačku ekipu iz cele Jugoslavije i dobio je priznanje međunarodne kritike, uključujući prikazivanje na Filmskom festivalu u Kanu 1976. godine.

Ovakvi domaći istorijski filmovi često su prikazivani kao reprize na javnoj televiziji širom Jugoslavije tokom 1980-ih. Dok se sećam da sam ga gledao kao dete, zadržao sam samo nejasne utiske o vizuelnom prikazu, nalik na Bruegelove slike. Bilo mi je drago da vidim da je nekoliko primeraka dostupno na mreži kako bih mogao ponovo da ga gledam očima odrasle osobe. Može se reći da je ovaj film dobro ostario, a dostupnost verzije sa engleskim titlovima na Jutjubu je dobra vest i za ljubitelje filmova i za svetsku zajednicu zaljubljenika u istoriju.

Tokom narednih vekova, Seljačka buna 1573. nastavila je da služi kao svetionik nade za promenu na bolje, inspirišući brojne akcije za slobodu na Balkanu i šire.

Tokom poslednjih 15 godina, svake godine u blizini Zagreba, glavnog grada Hrvatske, održava se rekonstrukcija konačnog ustaničkog obračuna, Stubičke bitke. Ove godine održan je 11. februara.

Burni događaji zime 1573. inspirisali su brojne umetnike, kao što su vrhunski hrvatski pisci August Šenoa, čiji je roman Seljačka buna iz 1877. bio obavezna lektira za sve đake u SFR Jugoslaviji, i Miroslava Krleže, koji je ovekovečio tugu poraženih seljaka u Baladama Petrice Kerempuha (1936).

Proslavljeni hrvatski slikar Krsto Hegedušić, naslikao je kultni prikaz Stubičke bitke koji je kasnije krasio radnu sobu jugoslovenskog vođe Josipa Broza Tita, a često je spominjan u publikacijama, a našao se i na poštanskoj marki iz 1973. godine.

Jugoslovenska marka iz 1973. godine prikazuje deo slike Stubička bitka autora Krsta Hegedušića. Fotografija u javnom domenu na Vikipediji.

Još jedna kultna slika, Otona Ivekovića (1912) prikazuje mučenje i pogubljenje vođe pobunjenika Matije Gubca, koji je ubijen tako što su mu na glavu stavili „krunu“ od usijanog gvožđa, rugajući se njegovom „kraljevstvu“.

Sam Gubec postao je simbol borbe za slobodu, u svom rodnom  Zagorju i šire. Tokom Španskog građanskog rata (1936–1939), dobrovoljci iz Hrvatske predvođeni komunistima u Republikanskoj vojsci osnovali su jedinicu nazvanu po Gubcu. Tokom Drugog svetskog rata, preživeli borci internacionalnih brigada činili su jezgro jugoslovenskih partizana, odnosno Narodnooslobodilačke vojske, u čijem sastavu su bile dve brigade nazvane po Matiji Gupcu, jedna u Hrvatskoj i jedna u Sloveniji.

Novije umetničko delo o seljačkom ustanku je grafički roman hrvatskog umetnika i urednika karikatura Nika Titanika, koji je takođe preneo svoje iskustvo o učešću u rekonstrukciji. 

Prije 2 godine, taman pred početak kuge, imadoh čast sudjelovati u uprizorenju završne bitke velike Seljačke bune i časno poginuti za brege i pravicu (ok, i za niže poreze na vino). Taman negdje u to vrijeme izdah i svoj prvi strip album “1573.”: https://t.co/Cg6U6Is3uF pic.twitter.com/8BJ5m1RZeQ

— Nik Titanik (@NikTitanik) 8. februar 2022

Iako je zabeleženo u istoriografijama, seljačke ili narodne pobune ne dobijaju mnogo pažnje u savremenoj popularnoj kulturi. Čak i ljubitelji istorije teško bi se setili mnogih velikih filmova o takvim događajima, posebno u poređenju sa filmovima o ratovima koje vode više klase. Na primer, Veliki ustanak iz 1381. godine, takođe poznat kao Seljački ustanak Vota Tajlera, mogao je uticati na englesko društvo isto koliko ili čak više nego krstaški ratovi, ali njegovo postojanje je daleko od opšte poznatog.

Iromantičarska istorijska fikcija, kao što su romani Valtera Skota i kvazisrednjovekovne epske fantastične priče, od klasičnog romantičara do Tolkinovog Gospodara prstenova i njegovih mnogih verzija, obično ne dovode u pitanje društveni status kuo, i propuštaju priliku da daju bilo kakvu važnost seljacima. Kao što je naučnik i pisac Dejvid Brin istakao u svom osnovnom eseju o Tolkienu i modernosti iz 2002. godine, oni su obično napisani sa stanovišta aristokratije ili „odabranih“.

Nedavni izuzetak je Veštica: Poreklo, na Netfliksu, koji ima priču koja uključuje ustanak potlačenih i izgladnelih običnih ljudi. Međutim, dok glavna pesma „Crna ruža” pruža izvestan osećaj uključenih emocija, ovaj ustanak je prikazan na prilično blag i generičan način, skoro kao fusnota, dok celokupna naracija ostaje fokusirana na podvige nekoliko „superiornih ” bića i njihove krvne loze.

Stoga, ako ste zainteresovani za seljačke pobune, pozivam vas da pogledate film „1573“, koji je napravljen sa mnogo manje naprednom tehnologijom, ali sa mnogo više srca od Netfliks serije.

I još jedna zabavna činjenica za ljubitelje bioskopa: Serđo Mimica-Gecan,koji je kao tinejdžer 1975. igrao glavnu ulogu seljaka „Petra” u „Anno Domini 1573″ (režirao njegov otac), preselio se u SAD i radio kao pomoćnik režisera Stivena Spilberga. On je sada veliki režiser TV serija, nakon što je radio na Svemirska krstarica, Herojima, Vučjem vaspitanju i Stubovima Zemlje.