[1]Spomen obilježje Sutjeska na Tjentištu. Fotografija: Vedran Ševčuk, koristi se uz dozvolu preko Balkan Diskursa.
Ovaj članak Andree Aleksić prvobitno je objavljen na on Balkan Diskursu [2], projektu Post-konfliktnog istraživačkog centra [3] (PKIC). Uređenu verziju ponovo objavljuju Globalni glasovi prema ugovoru o podeli sadržaja.
Pre nego što se Socijalistička Federativna Republika Jugoslavija raspala kao država, na Kosmaj [4], Kozaru [5], Sutjesku [6] i druge značajne objekte podignute u znak sećanja na žrtve Drugog svetskog rata stizalo je na stotine dece. Ove posete su sada retke, a neki spomenici nisu posećivani godinama.
Većina spomenika posvećenih ratu podignuta je tokom 1960-ih i 1970-ih godina. Izgrađeni su na mestima istorijski velikih bitaka u Drugom svetskom ratu ili na lokacijama gde je bilo značajnog stradanja civila. Sve su to radovi vrsnih domaćih vajara i arhitekata, kao što su Dušan Džamonja [7], Vojin Bakić [8], Bogdan Bogdanović, Ivan Sabolić [9], Svetislav Ličina, Vojin Stojić [10], Vanja Radauš [11], Gradimir Medaković [12], Miodrag Živković [13], Jordan Grabulovski [14], Janez Lenasi [15], Petar Krstiel, Vuko Bombardelli [16], Boško Kućanski [17] i Marko Mušič [18].
Belgijski umetnik Jan Kempeners [19] istraživao je temu jugoslovenskih spomenika kroz svoj projekat Spomenici: kraj jedne ere. Pažnju zapadnog sveta privukao je fotografijama spomenika izloženih u brojnim galerijama širom sveta. Ono što posetioce izložbe najviše impresionira jeste apstraktnost jugoslovenskih spomenika, njihov futuristički izgled i umetnički kvalitet — sve to netipično za popularni socrealistički stil koji je u tom periodu dominirao istočnom Evropom.
[20]Spomenik na Mrakovici podignut je u znak sećanja na bitku na Kozari 1942. godine [21]. Fotografija: A. Čavić, koristi se uz dozvolu preko Balkan Diskursa.
Arhitekta i istoričar arhitekture Sabina Tanović [22] smatra da je bivša Jugoslavija stvarala i negovala specifičnu kulturu sećanja koja je bila usmerena na formiranje kolektiviteta i osećaja pripadnosti. Ona je u izjavi za Balkan Diskurs istakla da „sadašnji odnos prema spomenicima” delimično odražava dugoročni uspeh truda njihovih autora.
Duhovi prošlosti
Konkretno u Bosni i Hercegovini, spomen-područja posvećena Drugom svetskom ratu su i duhovi prošlosti, ali i mjesta otpora i sećanja.
„Organizacije civilnog društva, mlađe generacije i aktivisti prepoznaju ih i koriste kao platformu za progresivne poruke. Nažalost, važi i suprotno: antifašistički simboli se prisvajaju za populističku propagandu“, dodaje Tanović.
Brojna spomen-obilježja i memorijalni kompleksi u Bosni i Hercegovini, nastali tokom jugoslovenskog perioda i posvećeni žrtvama Drugog svjetskog rata, danas su uglavnom zanemareni ili čak usvojeni radi promocije etnonacionalnih interesa.
Primer je memorijalni kompleks Vraca u Sarajevu [23], koji se može tretirati kao slojeviti dokaz istorije – od otvaranja 1980-ih, preko agresivnog razaranja grada [tokom opsade 1992–1995 [24]], do sistematskog uništavanja fizičkog pamćenja kroz nemar i vandalizam u protekle tri decenije.
Današnje vlasti prvenstveno su zainteresovane za izgradnju novih spomenika, spomen-obelježja i memorijalnih kompleksa posvećenih pamćenju rata u BiH, pa Vracu tretiraju kao periferni projekat koji će se koristiti kao simbolično mesto okupljanja samo za relevantne jubileje.
Neusklađenost sa nacionalističkom politikom
Nina Stevanović smatra da današnje vlasti ne prihvataju ove spomenike jer, zapravo, ne znaju šta će sa njima. Ne mogu ih prisvojiti, kaže ona, jer se ne uklapaju u nacionalističke narative današnje balkanske politike. Ona objašnjava da savremenost i apstraktnost stvaralaštva Džamonje, Bakića, Bogdanovića, Grabulovskog, Zivkovića i Ravnikara, osim što je multinacionalna i multietnička, stvara memorijalni narativ koji je ostavljen po strani jer se ne može koristiti za produbljivanje nacionalističkih političkih pripovesti.
[25]Samo u Hrvatskoj uništeno je blizu 3.000 spomenika iz Drugog svetskog rata; Spomenik u Jasenovcu [26]. Fotografija: A. Čavić, koristi se uz dozvolu preko Balkan Diskursa.
Samo u Hrvatskoj uništeno je blizu 3.000 spomenika iz Drugog svetskog rata. Iako su antifašistički spomenici sa prostora bivše Jugoslavije masovno zanemareni, a neki od njih stalna meta vandalizma u BiH, Sabina Tanović veruje da neće biti zaboravljeni.
„Možda su zaboravljeni i ponovo otkriveni, ali verujem da za njih ima spasa sve dok postoji javni interes da se očuvaju. Uprkos nezainteresovanosti nadležnih, memorijalni kompleks Vraca u Sarajevu prepoznat je od strane građana i aktivista kao jedinstveno istorijsko nasleđe, a na tom prostoru organizovana su čišćenja, javni razgovori i koncerti. Verovatno su ovi događaji podstakli interesovanje nadležnih da preduzmu određene mere za očuvanje kompleksa“, kaže ona.
Da li možemo da ih zaštitimo?
Za Stevanović je pitanje zaštite i restauracije spomenika žrtvama Drugog svetskog rata veoma kompleksno i mora se posmatrati u okviru pitanja ukupne zaštite i restauracije arhitekture nastale u periodu od 1945. do 1990. Ona podseća:
Iako su mnogi od ovih spomenika formalno zaštićeni, kada je u pitanju njihova zaštita i restauracija, u praktičnom smislu formalna zaštita postaje nedovoljna. Pre svega, čak i ako budu obnovljeni, ovi spomenici će vrlo brzo ponovo biti oštećeni, kao što se desilo sa Partizanskom nekropolom u Mostaru (Bogdan Bogdanović, 1961–1965), koja je obnovljena početkom maja 2018. godine, ali je ponovo propala. novembra iste godine.
Uzrok stalnog zanemarivanja i vandalizma je, po njenom mišljenju, „nepostojanje” ovakvih spomenika u svakodnevnom životu građana
„Spomenici žrtvama Drugog svetskog rata ostaju prazni, postaju praznina u kolektivnom sećanju, zahvaljujući, naravno, nacionalističkoj politici. I kao takvi gube „svakodnevnu upotrebnu vrednost“ neophodnu za njihovu istinsku zaštitu i uspešnu revitalizaciju“, dodaje Stevanović.
Povratak osećaja za apstraktno
Čini se, dodaje Stevanović, da se danas pokušava izbrisati taj deo prošlosti, a time i njeno arhitektonsko, vajarsko i umetničko nasleđe.
„Arhitektura i umetnost perioda od 1945. do 1990. obiluje smelošću i izvrsnošću, a ti spomenici su najdirektniji primer. Ignorišući ih, lišavamo našu kulturu upravo one izuzetnosti i hrabrosti koja joj je potrebna i kao uspomena i kao putokaz“, kaže arhitekta.
Monumentalna kultura u Jugoslaviji je tokom vremena razvila nove tendencije u umetničkim stilovima, tako da vidimo da mnogi spomenici izgledaju apstraktno, a da su neki teški za interpretaciju. Pitanje apstrakcije, kaže Sabina Tanović, posebno je važno u komemoraciji kolektivnih trauma, kao što je Holokaust. Ovaj apstraktni izraz, objašnjava ona, može se pratiti iz memorijalnih projekata posle Prvog svetskog rata, kada je bilo potrebno dizajnirati memorijalna groblja i kosturnice na način da se oda počast vojnicima različitog porekla.
[27]Dolina heroja – spomenik Tjentište [28]. Fotografija: Vedran Ševčuk, koristi se dozvolu preko Balkan Diskursa.
„Rešenja Edvina Lutiensa, na primer, insistiraju na apstrakciji simbola sa ciljem stvaranja jedinstvenog kolektiviteta u kontekstu memorijalnog groblja“, primećuje ona.
Na kraju krajeva, kaže Stevanović, to doprinosi kolektivnom zaboravu spomenika podignutih u znak sećanja na žrtve Drugog svetskog rata.
„Samo poslednjih decenija – od stogodišnjice Prvog svetskog rata – memorijalna mesta su dobila svoje takozvane „vizitorske centre” i memorijalne muzeje, sa ciljem očuvanja prošlosti i, između ostalog, približavanje apstrakcije memorijala posetiocima“, objašnjava Tanović.
Isti je slučaj, kaže ona, i sa spomen-područjima Drugog svetskog rata, gde smo svedoci velikog broja memorijalnih muzeja, spomen-obeležja i spomenika podignutih u poslednje dve decenije. Prema njenom mišljenju, memorijalni projekti Jugoslavije su bili veoma progresivni, posebno u pogledu njihove muzeološke konceptualizacije, gde su, pored spomenika, bili predviđeni i memorijalni muzeji, kao što je slučaj sa Tjentištem, Kozarom, Vracama.
– Tjentište. Fotografija: Vedran Ševčuk, korišćeno uz dozvolu Balkan Diskursa.
„Dakle, pored apstraktne i figurativne simbolike, projekti su uključili i edukativne elemente i istorijsku kontekstualizaciju kroz projektovanje memorijalnog muzeja, kao što je Spomen muzej „21. oktobar“ u Kragujevcu. Suština jugoslovenskih antifašističkih memorijala je upravo njihovo jedinstvo u različitosti, koje je, pored tada dominantnih umetničkih pravaca, uticalo na ukupnu memorijalnu kulturu i izraz“, objašnjava Tanović.